Karagöz Oyununda Tipler

Karagöz oyunlarının ortaya çıkışı hakkında kesin olarak ortaya konulabilen bilgilerin olmadığını ve bu konuda öne sürülen tüm bilgilerin birer varsayımdan öte gidemediğini yazmıştık. Karagöz oyunları nasıl ortaya çıkmış olursa olsun değişmez bir olgu var ki o da oyunlarda rol alan tiplemelerin birden bire oyunların içine girmiş olması değil zaman içinde Karagöz perdesinde yer almış olduklarıdır. Padişah 2. Abdulhamid döneminde tüm tiyatro oyunlarına olduğu gibi Karagöz oyunlarına da sansür konmasından sonra oyunlarda (ya da geleneksel Türk tiyatrosunda) eskiden olduğu gibi doğaçlama geleneği yavaş yavaş terk edilmeye başlanmıştır. Çünkü doğaçlama oyunlar yapısı gereği güncel olayların mizahi bir dille seyirciye aktarılması temeline dayanır ki, doğaçlama oynatıldığında siyasal taşlamalar yapılması tabii ki kaçınılmazdır. Ancak bu dönemden önce tüm oyunlar doğaçlama oynatıldığından günlük hayatta toplum hayatında yer edinmiş olan kişiler ya da etnik gruplar Karagöz perdesine yansıtılmışlardır. Bu açıdan bakıldığında Rum, Arnavut, Rumelili gibi tiplemeler Osmanlı Devletinin genişlemesine paralel olarak toplum hayatının bir parçası olmuşlar ve bu da Karagöz perdesine yansımıştır. Karagöz oyunlarında oyun metinlerini ezberlemek yerine tiplerin genel karakteristik özelliklerini bilmek yeterlidir. Çünkü bu tiplemeler belli olaylar karşısında belli davranış kalıpları sergilerler. Karagöz dobra, hilesiz, zaman zaman patavatsız, Hacıvat iş bilir kaypak, Tuzsuz Deli Bekir kabadayı vs.
Karagöz konusunda araştırma yapmış kişiler oyunlardaki tiplemeleri çeşitli sınıflandırmalara ayırmışlardır. Bu sınıflandırmalar genellikle şive taklitleri üzerine kurulmuştur. Prof Metin And ise bu sınıflandırmayı 11 bölümde yapmıştır;
Eksen Kişiler (Karagöz, Hacıvat)
Kadınlar (Zenneler, Kanlı nigar, Salkım İnci, Karagöz'ün karısı, Hacıvat'ın Kızı vs.)
İstanbul ağzı konuşanlar (Çelebi, Tiryaki)
Anadolulu kişiler (Laz, Bolulu, Kayserili, Kürt, Kastamonulu)
Anadolu dışından gelen kişiler (Arnavut, Arap, Acem)
Müslüman olmayan kişiler (Rum, Ermeni, Yahudi)
Kusurlu ve ruhsal hasta olan kişiler (Kekeme, Kambur)
Kabadayılar ve sarhoşlar (Matiz, Tuzsuz Deli Bekir, Sarhoş)
Eğlendirici kişiler (Köçek, Çengi, Cambaz, Hokkabaz)
Olağanüstü kişiler ve yaratıklar (Cazular, Cinler, Canan)
Geçici, ikincil kişiler ve çocuklar (Çeyiz taşıyıcaları, Satıcılar vs.)
Bu listedeki tiplemeler klasik Karagöz oyunlarında kullanılagelen tiplemelerdir. Bunların dışında her Hayâlî'nin kendine göre yaptığı tiplemeler olabilir. Özellikle de güncel hale getirilip doğaçlama oynatılan oyunlarda toplumun ilgisini çeken kişiler ya da varlıklar Karagöz perdesinde yer alabilirler. Bu açıdan Karagöz oyunlarında rol alan tiplemeleri buradakilerle sınırlamak doğru değildir.
KARAGÖZ: Oyunun hiç şüphesiz başrol oyuncusu Karagöz’dür. Okumamış bir halk adamıdır. Hacıvat’ın kullandığı yabancı kelimeleri anlamaz ya da anlamaz görünüp, onlara yanlış anlamlar yükleyerek ortaya çeşitli nükteler çıkarırken bir taraftan da Türkçe dil kuralları ile yabancı kelimeler kullanan Hacıvat ile alay eder. Her işe burnunu sokar,her işe karışır, sokakta olmadığı zaman da evinin penceresinden uzanarak, ya da içerden seslenerek işe karışır. Dobra, zaman zaman patavatsız yapısından dolayı ikide bir zor durumlarda kalırsa da bir yolunu bulup işin içinden sıyrılır. Çoğu zaman işsizdir, Hacıvat’ın bulduğu işlere girip çalışır. Değişik oyunlarda rol icabı değişik kıyafetler içinde farklı Karagöz tasvirleri vardır. Kadın Karagöz , Gelin Karagöz , Eşek karagöz , Çıplak Karagöz , Bekçi Karagöz , Çingene Karagöz , Tulumlu Karagöz , Davulcu Karagöz , Ağa Karagöz v.s.
HACIVAT: Tam bir düzen adamıdır.Nabza göre şerbet verir, eyyamcıdır.Kişisel çıkarlarını her zaman ön planda tutar.Az buçuk okumuşluğundan dolayı yabancı sözcüklerle konuşmayı sever.Perdeye gelen hemen herkesi tanır, onların işlerine aracılık eder.Alın teriyle çalışıp kazanmaktan çok Karagöz’ü çalıştırarak onun sırtından geçinmeye bakar. Değişik oyunlarda rol icabı değişik kıyafetler içinde farklı Hacıvat tasvirleri vardır. Keçi Hacivat , Çıplak Hacivat , Kadın Hacivat ,Kahya Hacivat vb.
ÇELEBİ: İstanbul ağzı ile kusursuz bir Türkçe konuşur.Bazı oyunlarda zengin bir bey, bazı oyunlarda bir mirasyedi, bazı oyunlarda ise zevk düşkünü bir çapkındır. Nazik ve çıtkırıldım bir tiptir. Elinde şemsiye,çiçek demeti ya da baston olan değişik Çelebi tasvirleri vardır
ZENNE: Karagöz oyunundaki bütün kadınlara genel olarak Zenne denir. Salkım İnci, Şallı Natır, Nuridil, Dimyat Pirinci, Şekernaz, Yedi dağın çiçeği Hasırasıçtının kızı Rabiş, Cemalifer, Hürmüz Hanım, Dürdane Hanım, Şetaret (Arap halayık), Dilber, Nâzikter.
BEBERUHİ: Altıkulaç Beberuhi lakabıyla anılır.Yaşı büyük aklı küçük idiot bir tiptir.
TUZSUZ DELİ BEKİR: Bir elinde içki şişesi, bir elinde tabanca ya da kama vardır. Olayların karmaşıklaştığı anda gelip kaba kuvvetle olayı çözer.
HİMMET: Kastamonu’lu Himmet olarak da geçer.Sırtında baltası vardır.Kaba saba bir tiptir.Karagöz oyunlarının en iri tasviridir.Yaklaşık 50 cm boyundadır.
MATİZ: Matiz çingenece sarhoş demektir. Matiz, sarhoş, külhanbeyi tiplerinin hepsi yaklaşık olarak aynı tiplerdir.(Bekri Mustafa, Bekri Veli, Sakallı Deli, Hımhım Ali, Hovarda Çakır, Kırmızı Suratlı Bakır, Burunsuz Mehmet, Çopur Hasan, Cingöz Mustafa)
TİRYAKİ: Afyon yutup pineklemekle ömür geçiren, olayın en can alıcı yerinde uyuklayan bir tiptir. (Nokra çelebi)
LAZ: Karadenizli, çabuk çabuk konuşan ağzı kalabalık bir tiplemedir.
ACEM: Halıcılıkla uğraşan zengin İranlı tipleme.
Bunların dışında Osmanlı imparatorluğu döneminde yaşayan her tip Karagöz oyunlarında yerini almıştır.Bu tiplerin başlıcaları şunlardır.
BOLULU AŞÇI, RUM, KAYSERİLİ, RUMELİLİ, KÜRT, YAHUDİ, ARNAVUT(MESTAN AĞA, BAYRAM AĞA, CELO AĞA, RECEP AĞA, ŞABAN AĞA, RAMAZAN AĞA), ÇERKEZ, ACEM (PÜSER, NÖKER), AK ARAP (HACI FiTİL, HACI KANDİL, HACI ŞAMANDIRA) ZENCİ ARAP, AK ARAP, ERMENİ, AYVAZ SERKİS, FRENK, İMAM, HAHAM, DOKTOR, KÜLHANCI, KİLCİ, PİŞEKAR, KAVUKLU, SÜNNETÇİ, HOKKABAZ, ÇENGİ, KÖÇEK, CAMBAZ, DENYO, SOYTARI, CAZULAR, CURCUNABAZLAR, TULUMBACILAR, CİNLER, AŞIK HASAN, İSKELE KAHYASI, FERHAT, CANAN, TAHİR, ÇİNGENE, KARAGÖZ’ÜN OĞLU-(YAŞAR), HACIVAT’IN OĞLU-(SİVRİKOZ), HACIVAT’IN KIZI, DEDİĞİGİBİ, TAVTATİKÜTÜPATİ, DEMELİ, SEYMENLER, ZÜHRE’NİN BABASI, ŞİRİN’İN ANNESİ, BOK ANA, HIMHIM, KEKEME, DELİLER, DANSÖZ v.s.
MÜZİKLER
HACIVAT
1)On kerre demedim mi sana sevme dokuz yar (Evç Yürük Semai)
2)Ah bir elif çekti sineme canân bu gece (Muhayyer Yürük Semai)
3)Dîdem yüzüne nâzır, nâzır yüzüne dîdem (Şehnaz Ağır Semai)
4)Sâkî ele al câmı safâ (Uşşak Yürük Semai)
5)Ah benim âfeti cihânım (Yegah Aksaksemai)
6)Etti o güzel ahde vefa müjdeler olsun (Segah Yürük Semai)
7)Gelse o şuh meclise naz-u tegaful eylese (Rast Yürük Semai)
8)Amed nesim-i subh-u dem (Rast Nakış Beste)
9)Sözü canları bağışlar (Ferahnak Aksak Semai)
10)Yine bir gülnihal aldı bu gönlümü (Rast Semai)
KARAGÖZ
1)Kavakta turna sesi var (Aydın Türküsü)
2)Bülbül olsam kona da bilsem dallere (Karcığar Köçekçe)
ÇELEBİ
1)Üsküdara gider iken aldı da bir yağmur (Nihavend İstanbul Türküsü)
2)Cana rakibi handan edersin (Uşşak Curcuna)
3)Sabah oldu uyansana (Eviç Türkü)
4)Gönlüm yine bir ateşi hicrana dolaştı (Nihavend Aksak)
5)Dil hun olurum yâd-ı cemalinle ben senin (Hüzzam Semai)
ZENNE
1)Nigahı mestine canlar dayanmaz (Sabâ Devrihindi)
2)Âteş-i sûzan-ı firkât (Hicaz Curcuna)
3)Hab-ı gahı yare girdim arz için ahvalimi (Rast Devrihindi)
4)Bir güzel kız salıncakta sallanır (Nihavend Düyek)
5)İstanbuldan üsküdara yol gider (Muhayyer İstanbul Türküsü)
6)Evvel benim nazlı yarim severim kimseler bilmez (Müstear Aksak)
TUZSUZ DELİ BEKİR
1)Külhanbeylik omuzdaşlar bize pek şandır (Hicaz Düyek)
2)Bir gemim var salıverdim engine (Eviçhuzi)
3)On yedi tek düz mastika içtim (Sabâ)
ARAP:Befta hindi şeş harir (Nihavend)
TİRYAKİ: Fesleğen ektim gül bitti dalında bülbül öttü (Isfahan Aksak)
YAHUDİ
1)Balat kapısından girdim içeri (Hüseyni Türkü)
2)Altın tasta gül kuruttum (Acemkürdi Aksak)
BEBERUHİ:Vardım halebe bindim dolaba (Sabâ Düyek)
ACEM:Isfahanda bir kuyu var içinde tatlı suyu var (Müstear Curcuna)
BABA HİMMET:Dağda davar guderum (Ankara Türküsü)
KAYSERİLİ:Kayserinin kızları (Kayseri Türküsü)
LAZ:Yavuz geliyor yavuz (Hüseyni Türkü)
FRENK-RUM:Polka
ERMENİ:Ezirgandan kemahtan yar gelir oynamaktan (Hüseyni Türkü)
ZEYBEK
1)Efeyim severim ben (Nihavend Aksak)
2)Sarı zeybek şu dağlara yaslanır (Tahir Aydın Türküsü)
ÇİNGENE:Çeribaşının gelini pek ince sarmış belini (Nihavend Aksak)
BOLULU AŞCI:Armut dalda sıra sıra (Uşşak Bolu Türküsü)
ARNAVUT:Alişimin kaşları kare (Gerdaniye Köçekçe)
PÎŞEKAR:Pişekar havası (Segah)
GEMİ (çekilirken):Heyamol deyin kardaşlar (Rast)